PISMO ŚWIĘTE NOWEGO TESTAMENTU – ANTOLOGIA POLSKICH PRZEKŁADÓW PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1945-2023)

Komentarz do J 1:18

I. Jak widzimy, przekłady różnią się między sobą dlatego, że oryginał grecki jest krytycznie niepewny – zob.: Krytyka tekstu. W lekcji tej występują dwa warianty (Bóg lub Syn), stąd tekst jest rozmaicie przekazywany według uznania tłumacza. Różnice widoczne są też w poszczególnych edycjach Biblii, np. w BW lub BP.

1. Leksem µονογενής odpowiada hebrajskiemu: יָחִיד – yãhîd – jedyny, drogocenny, unikalny, wyjątkowy, niezrównany; Μονογενής – pojedynczo urodzony, jednorodzony, jedyny, jedyny zrodzony, jedynak – może pochodzić od rdzenia γεννάω – oznaczającego rodzić, zrodzić, spłodzić. Część badaczy próbuje wywodzić od rzeczownika γένος, τό – rodzaj, gatunek, wtedy µονογενής to raczej: „jedyny takiego rodzaju; jedyny w swoim rodzaju, wyjątkowy” (por. Hbr 11:17) aniżeli „jedyny, który został zrodzony”. Jeszcze inni od czasownika γίνομαι (stawać się, rodzić się, powstawać).

Niektórzy egzegeci, uważają, że to synonim jeszcze innego określenia Syna, mianowicie utożsamiają µονογενής z określeniem: ἀγαπητός – umiłowany – odnosząc się wprost do fragmentu: Mk 1:11133.

Mielibyśmy wtedy tłumaczenie, w którym należy wybrać wariant z wyrazem: "Syn":

2. Wg komentarza ks. prof. Antoniego Paciorka w Biblii lubelskiej134 czytamy:

3. Przytoczmy może także opinię ks. prof. Stanisława Mędali:

Ks. Mędala proponuje przekład:136

W NT µονογενής występuje 9 razy, trzykrotnie u Łk (7:12; 8:42; 9:38;), czterokrotnie w ewangelii Jana (1:14.18; 3:16.18), raz w Hbr (11:17) i raz w 1J 4:9. Termin ten często tłumaczony jest jako: jedyny, jedynak137. Podobnie jak ma to miejsce w najbliższym kontekście np. w J 1:14 wg BW oraz we fragmentach: Łk 7:12, Łk 8:42 wg BT itp. Jednakże takie tłumaczenie, jakie proponuje ks. Mędala może, wg mnie, powodować pewien kłopot. Otóż wyrażenie: jedyny Bóg w odniesieniu do Syna, wyraźnie podkreślałoby Jego bóstwo, ale wydaje się, że kwestionowałoby wyjątkową pozycję Boga-Ojca.
Np. dla ugrupowań chrześcijan nieuznających bóstwa Chrystusa, tak przełożona fraza jest raczej nie do przyjęcia. W naszych translacjach obserwujemy jednak, że tłumacze oddają tekst, np. jako: Jednyny Syn, jedyny Syn-Bóg itp. tak: PW, SŻ.

Kto wie, czy nie można by "uwspólnić" znaczeń i zaproponować następujący sparafrazowany przekład:

łącząc ideę jedyności (jedynaka?) Syna z Jego naturą lub pochodzeniem, tj. kogoś zrodzonego z Boga-Ojca – zatem będącego tej samej natury, co Bóg-Ojciec?

Widzimy ponadto, że tylko jeden przekład, mianowicie NŚ, tłumaczy "Bóg" w zwrocie: µονογενὴς θεὸς – małą literą. Znów jest to przypadek (patrz wcześniej: J 1:1), gdzie przed słowem "Bóg" nie mamy rodzajnika określonego "ὁ" – ho (choć niektóre rękopisy rodzajnik posiadają, zob. Krytyka tekstu). Stąd translacja śJ traktuje ów rzeczownik jako nieokreślony (w sensie istoty potężnej boskiej, ale niższej od Boga-Ojca – Jehowy).

Oczywiście należy tu zaznaczyć, iż na początku naszej rozważanej frazy: θεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν – "Boga nikt nigdy nie widział" – rzeczownik "Bóg" występujący w greckim bierniku także nie posiada rodzajnika, a w żadnym z przekładów, w tym i NŚ nie mamy formy nieokreślonej np.: "bóstwa nikt nigdy nie zbadał", "natury/istoty Boga nikt nigdy nie poznał/odkrył" itp. Jest to co najmniej dziwna niekonsekwencja.

A może właśnie uwzględniając ten niuans, należałoby nasz werset np. oddać następująco:

Przy okazji warto zauważyć, że przekład NŚ konsekewntnie we wszysktich 9 fragmentach, oddaje grecki leksem µονογενής wyrazem: "jednorodzony". Pełne zestawienie tłumaczeń 'monogenes' w polskich przekładach zestawia tabela.

4. Fraza ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον – "będący w łonie Ojca" jest idiomem – może być przetłumaczona: „ten, który był w/na łonie” w sensie: odwiecznie, ponieważ imiesłów nie precyzuje początku czasowego. Stąd też niektóre przekłady oddają: bytujący, będący. Inni dopatrują się w imiesłowie ὁ ὢν aluzji do Wj 3:14 (wg LXX), w którym Bóg objawia swoje imię ἐγώ εἰµι ὁ ὤν (jestem Będący, jestem Istniejący – Jestem, tym który Jest). Wtedy możliwe tłumaczenie brzmiałoby:

Upraszczając trochę tekst, można chyba pokusić się o jeszcze jedną interpretację, widząc w powyższym zwrocie "Ten, który jest" synonim "bycia w Ojcu", co byłoby antycypacją tekstów: J 14:10-11.20, zatem:

Takie jednak warianty nie istnieją na razie w polskich przekładach. Jeszcze inni, jak przytoczony powyżej np. ks. prof. Mędala, tłumaczą: będąc zwrócony na łono OJCA.

5. Niektórzy komentatorzy traktują µονογενής jako odrębny rzeczownik, stawiając przecinki przed i za θεὸς. Mamy wtedy:

U nas podobnie kilka przekładów: SK, KR/BWP, a dokładniej tylko: PJ.

II. Jak już można zauważyć leksem τὸν κόλπον – "łono" – jest synonimem bliskości, więzi, zażyłości. Wtedy rozpatrywany tekst dobrze tłumaczyć: jest/był bliski sercu Ojca. Parafrazując powyższy związek frazeologiczny: "osoba bliska sercu" = "ukochana, umiłowana" jakby wracamy do myśli już wyrażonej wcześniej, ale akcentującej inny grecki zwrot. Oddalibyśmy zatem następująco:

Wydaje się, że przekład NŚ najlepiej przekazał tę relację. W grece hellenistycznej (koine) widać zacieranie się różnic pomiędzy przyimkami: stąd εἰς tłumaczone w sensie ἐν139.

III. Ostatnią frazę: µονογενὴς θεὸς ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ πατρὸς ἐκεῖνος ἐξηγήσατο dość ciekawie tłumaczy ks. Henryk Witczyk, mianowicie:

i opatruje komentarzem, że: "taki przekład jest jedynie poprawny z gramatycznego i kontekstualnego punktu widzenia"140.

Dalsze pogłębienie tematyki polecam linki:

1. L. Morris – The Gospel according to John, str. 100-101, z serii: The New International Commentary of the New Testament Wm.B. Eerdmans Publishing Co. 1995.
2. D.A. Carson – The Gospel according to John, str: 111-139 (szczególnie str. 134 oraz 139), z serii: The Pillar New Testament Commentary Wm.B. Eerdmans Publishing Co. 1991.
3. C.G. Kruse – The Gospel according to John: an introduction and commentary, str: 73-74 z serii: Tyndale New Testament Commentaries, published by InterVarsity Press, 2003.
4. P.M. Phillips – The prologue of the Fourth Gospel: a sequential reading, str. 217-220; published by T&T Clark, London-New York 2006;

    Analiza gramatyczno-filologiczna J 1:18    

θεὸν – substantivum, accusativus masculinum singularis – rzeczownik od: θεός, ὁ – bóg, Bóg;

οὐδεὶς – adiectivum, nominativus masculinum singularis – przymiotnik: οὐδείς, οὐδεμία, οὐδέν – ani jeden, żaden, nikt, nic (jako adv.) wcale nie;

ἑώρακεν – verbum, indicativus perfecti activi 3 persona singularis – czasownik od: ὁράω – widzieć, zobaczyć, spostrzec, dostrzec, ujrzeć (coś), zważać, zauważyć, spostrzegać (się), baczyć, zorientować się, rozpatrzyć (coś), rozpoznawać (coś, kogoś z acc.);

πώποτε – adverbium – przysłówek: kiedykolwiek, kiedy, kiedyś; (z zaprzeczeniem) nigdy;

µονογενὴς – adiectivum, nominativus masculinum singularis – przymiotnik: jednorodzony, jedyny (syn); niepowtarzalny;

ὁ θεὸς – substantivum, nominativus masculinum singularis – rzeczownik: bóg, Bóg;

ὢν – verbum, participium praesentis activi nominativus masculinum singularis – imiesłów od: εἰμί – być, istnieć, zdarzać się, żyć, dziać się, następować, nastawać, przydarzać się; znaczyć, oznaczać; przebywać; być naprawdę, być obecnym, być dostępnym;

εἰς – praepositio (+ acc.) – przyimek: o kierunku: do, ku, na, w; o terminie: do, aż, przez, aż do, na; o granicy i mierze czynności: do, aż do, około, po; o przyczynie: z powodu, ze względu, na skutek; o stosunku do osoby lub rzeczy: względem, co do, o (kimś); o sposobie: na (obecny sposób), na (miarę), w (miarę); o celu lub przedmiocie: dla, na, ku;

τὸν κόλπον – substantivum, accusativus masculinum singularis – rzeczownik od: κόλπος, ὁ – łono, macica; pierś, zanadrze; zagięcie, zagłębienie, wgłębienie; wypukłość; podołek, fałda (szaty); misa, czara; przetoka, wrzód podskórny;

τοῦ πατρὸς – substantivum, genetivus masculinum singularis – rzeczownik od: πατήρ, ὁ – ojciec; rodzic, przodek, praojciec, sprawca, twórca, autor;

ἐκεῖνος – pronomen, nominiativus masculinum singularis – zaimek ἐκεῖνος, -η, -ο: ów, tamten (o którym była poprzednio mowa);

ἐξηγήσατο – verbum, indicativus aoristi medii 3 persona singularis – czasownik od: ἐξηγέομαι – dociekać; opowiadać, wykładać, wyjasniać;

            Krytyka tekstu J 1:18            

1:18 Mamy tu do czynienia z dwoma wariantami tekstowymi. Jedna tradycja rękopiśmiennicza opowiada się za wersją: υἱός (Syn): kodeks Aleksandryjski (zob. także faksymile Kodeksu Aleksandryjskiego) – A oraz (C E F G H K kodeks Waszyngtoński – W^supp X Δ Θ Π Ψ 063 0141 f¹, f¹³ 28 157 180 205 565 579 597 700 892 1006 Byz Lect it^a it^aur it^b it^c it^e vg syr^c syr^h syr^pal arm eth geo¹ slav), druga za wersją θεός (Bóg): ( papirus – P⁶⁶, kodeks Synajski – ‭א* – zob. także faksymile Kodeksu Synajskiego, (przy okazji zauważmy różnice między moim skanem, który załączyłem, a rzeczywistym wyglądem manuskryptu), kodeks Watykański – B C* L syr^p syr^h(mg) geo² Diatessaron^a). Obecnie współczesne wydania krytyczne skłaniają się raczej ku lekcji drugiej: θεός141. Pierwsza z rzeczownikiem "Syn"142 może być korektą trudniejszej, a zgodnie z zasadami krytyki tekstu, mianowicie: Lectio difficilior potior faciliori tj. lekcja trudniejsza wydaje się być bardziej poprawna, dlatego wydawcy wybierają wariant z θεός.

Warto jeszcze zauważyć, że niektóre rękopisy np. papirus – P⁷⁵, 33 mają lekcję z rodzajnikiem ὁ, czyli: ὁ µονογενὴς θεὸς.

Wyczerpujący artykuł Jana Lewandowskiego na temat tego wersetu znajdziemy np. na portalu Wiara.pl.

        Wnioski dotyczące J 1:18        

Trudno zarzucić jakiemukolwiek przekładowi stronniczość, czy nierzetelność. Różnice w tekście spowodowane są rozbieżnościami w materiale rękopiśmiennym. Jednak wyrażenie: "jednorodzony Bóg", jest bardziej prawdopodobne jako trudniejsze, zob. Krytyka tekstu. Gdyby zaś tłumaczyć je jako synonim: "jedyny Bóg", to oddanie wersetu w ten sposób mogłoby wzbudzić wątpliwości natury teologicznej. Stąd jeżeli już pozostawić leksem jedyny, to skłaniałbym się raczej do wersji: "jedyny Syn". Zauważmy też, że tylko przekład NŚ w wyrażeniu: "jednorodzony Bóg" odbiega od polskiej tradycji translatorskiej, oddając wyraz "Bóg" małą literą. Można przypuszczać, że przyczyną takiego tłumaczenia są względy doktrynalne, choć ten sam zarzut wydaje się, że można skierować i do pozostałych translacji.

1. 133) Poprzez sekwencję: jedyny Syn, zatem: najbliższy, zatem: umiłowany. Zob. F. Büchsel, s.v. µονογενής, TWNT tom IV, str. 737-741; oraz J.F Fitzmyer, EDNT, tom 2, str. 439-440; Z kolei Moulton-Milligan w swoim: Vocabulary of the Greek Testament illustrated from the Papyri and other Non-Literary Sources, Hodder & Stoughton, London 1930, str. 413-414 – piszą, że µονογενής to nie: "jednorodzony", bowiem to słowo byłoby w postaci: μονογέννητος (unigenitus), na zasadzie podobnej konstrukcji do: ἀρτιγέννητoς (niedawno, dopiero co narodzony) z 1P 2:2, ale nie wszyscy się z nimi zgadzają, gdyż rzadko potwierdza taką formę literatura. Niektórzy próbują wywodzić morfologiczne znaczenie od derywatu γένος, τό, np: ἀλλογενής (z innego rodu, cudzoziemiec), ἀνομοιογενής (różnego gatunku, rodzaju), ἑτερογενεής (różnorodzajowy), εὐγενής (szlachetnie urodzony), ὁμογενής (pochodzący z tego samego rodu, należący do tego samego rodzaju, gatunku) albo od γίγνομαι, a dokładniej od infinitiwu aorystu γενέσθαι – podają np. takie leksemy jak: ἀγενής (nieurodzony, bez przodków), ἀειγενής (wiecznie istniejący), ἀρτιγενής (świeżo urodzony), μεταγενής (później urodzony), πρωτογενής (pierwotny, pierworodny). Zob. dalsze szczegóły: I. de la Potterie, S.J. La vérité dans saint Jean, tom I, Editrice Pontifico Istituto Biblico, Roma 1999, str. 183-189; Zob. też: P.M. Phillips – The prologue of the Fourth Gospel: a sequential reading, published by T&T Clark, London – New York 2006, str. 203;
2. 134) Pismo Święte Nowego Testamentu, Ewangelia według św Jana, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2000, str. 57;
3. 135) S. Mędala Chrystologia ewangelii św Jana, Kraków 1993, Instytut teologiczny Księży Misjonarzy; str. 180-181; Artykuł Fitzmyera w EDNT, tom 2, str. 439-440, wspomina jednak, że starołacińskie przekłady tłumaczą µονογενής jako unicus, zaś św. Hieronim daje unigenitus w J 1:14.18, 1J 4:9, Hbr 11:17, a zachowuje unicus we fragmentach z Łk. Zob. także: Wstęp do Nowego Testamentu pod redakcją ks. Ryszarda Rubinkiewicza, Pallotinum 1996, str. 502;
4. 136) Tamże, str. 156;
5. 137) Zob. Wnikliwe pozawanie Pism, tom 2, str. 819, hasło: Syn (synowie) Boży oraz tom 1. str. 895, hasło: Jednorodzony; Zob. także: R.H. Countess Błędy doktryny świadków Jehowy, wydawnictwo "Vocatio", Warszawa 1998, str. 115-119 oraz skany z tej publikacji. Gdyby przeanalizować użycie tego greckiego leksemu w LXX, czy też w NT, to odnosi się wrażenie, że znaczenie jedyny, jest bardziej adekwatne niż jednorodzony.
6. 138) B.M. Metzger A Textual Commentary on the Greek New Testament, United Bible Societes 1971, str. 198;
7. 139) J.W. Rosłon Gramatyka języka greckiego, str. 359;
8. 140) H. Witczyk Opozycja "światłość – ciemności" w qumrańskiej Regule Zrzeszenia i w Ewangelii wg św. Jana w: QUMRAN, pomiędzy Starym a Nowym Testamentem, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, str. 251;
9. 141) Tak np.: The Greek New Testament, Fourth Revised Edition, Stuttgart 1994 ^4popr oraz Novum Testamentum Graece post Eberhard et Erwin Nestle, Stuttgart 1993²⁷;
10. 142) Tak np.: Nuevo Testamento Trilingue, edicion critica de Jose M. Bover y Jose O'Callaghan, Madrid 1988²; Za tą lekcją opowiada się np. prof. B. Ehrman, zob. Przeinaczanie Jezusa, Kto i dlaczego zmieniał Biblię, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2009, ss. 188-189, z którym obecnie jednak się nie zgadzam. Uważam, że raczej na korzyść leksemu: Bóg, przemawia zasada lekcji trudniejszej, jak i powaga starszych rękopisów. Choć gdy przyjmiemy tłumaczenie "jedyny Bóg", wtedy zaczynam mieć wątpliwości nad poprawnością teologiczną takiego tekstu. Lekcja "jedyny Syn", byłaby zatem z tak przetłumaczonym leksemem µονογενής poprawniejsza.